همه خاک ایران سرای من است: موسیقی بیرجندی (خراسان جنوبی) (۴ اثر )

البته این آثار، پیشتر از این‌ها با صدای بانو سیما بینا – پژوهشگر و گردآورنده موسیقی محلی (فولکلوریک) ایران – منتشر شده است.

ویژگی موسیقی جنوب خراسان حرکات ریتمیک و نمایشی است. موسیقی در این منطقه به ویژه در شهرستان بیرجند از سابقه‌ای طولانی برخوردار است. این شهرستان دارای رقص‌ها و موسیقی‌های بسیار متنوعی است. ریتم‌های پنج ضربی (سه‌تایی و دو تایی) متداول در این منطقه دارای ویژگی‌های خاص خود است و در دیگر نقاط ایران مرسوم نیست. در منطقه قهستان و بیرجند ترانه‌ها و آوازهای زیبا و حماسی‌ترین رقص‌ها و آهنگ‌های سازی و آوازی رواج دارد.
سازهای محلی بیرجند عبارتند از: دهل، سرنا (ساز)، دایره و نی که معمولا توسط خود نوازندگان ساخته می‌شوند.
برخی قطعات موسیقی ویژه رقص‌های محلی در این منطقه عبارتند از: اصیل، ناره ناره، چنشتی، چپ و راست، شیرجه، احوال، سه ضرب و… . علاوه بر رقص‌های انفرادی، دو نفره و گروهی، رقص‌های دیگری نیز وجود دارد که چون رقصندگان آن‌ها به چوب بازی نیز می‌پردازند، در ردیف « چوب بازی‌ها» به حساب می‌آیند. این رقص‌ها پیچیده و سخت هستند و نیاز به مهارت، تمرین و انعطاف بدن دارد.

ویژگی‌های موسیقی نواحی خراسان قسمتی از موسیقی شمال خراسان، موسیقی کوهپایه ای است. کوهپایه‌های هزار مسجد، الله اکبر، دامنه‌های اترک و منطقه لایین.
موسیقی کوهپایه توام با فریاد است و در مقایسه با موسیقی جلگه، قوی تر، رساتر و گاه تندتر است.
در کنار موسیقی کوهپایه، موسیقی جلگه و دشت وجود دارد: جلگه قوچان، موسیقی جلگه معمولا ملایمتر و درونیتر است. اگر به پایین و مرکز نزدیک شویم به جلگه نیشابور و سبزوار می‌رسیم که تقریبا حاشیه کویرند و موسیقی شان نیز ملایمتر شده، از نرمش بیشتری برخوردار است.

* الله مزار آهنگی است که پس از غارت و کشتار و اسارت بر فراز مزار عزیزان از دست رفته خوانده می‌شده : الله مزاره ، ای چی روزگاره ……؟ دوقرسه پس از قتل عام و کشتار ، مرده‌ها را در وسط جمع می‌کردند ودور اجساد دورمی زدند و مشغول ذکر می‌شدند و این مبدا رقص و آهنگ دوقرسه بود.
* انارکی مربوط به لحظات پس از هجوم بیگانگان و کشتار وانباشت اجساد است. زنان دور اجساد جمع می‌شدند و نار می‌زدند و گریه می‌کردند.
* هرای فریاد کوهستان است و گویای زندگی پرحادثه و پرسوز و گداز و آوارگی مردم کرد است . به طور کلی ، بسیاری از آهنگهایی که در شمال خراسان زمانی برای سوگ اجرا می‌شد، پس از گذشت سالیان دراز، آرام آرام تغییر شخصیت داده ، از آنها گاه به عنوان آهنگهای رقص نیز استفاده می‌شود. مثلا‌ های های رشیدخان ( با اجرای معروف بانو پری زنگنه )که ابتدا برای سوگ بوده ، امروزه یک موسیقی شاد و برای رقص است.

نوازندگان شمال خراسان را می‌توان به سه گروه اصلی تقسیم کرد که عبارتند از «عاشق» ها، «بخشی »ها و «لوطی»‌ها .
به این سه گروه می‌توان دو دسته دیگر را نیز افزود که عبارتند از : نی نوازان و «لولوچی ها».
1 – عاشق‌ها «عاشق »ها قدیمیترین و اصلیترین هنرمندان این منطقه اند. عاشق‌ها نوازندگان سازهایی چون سورنا، دهل ، قشمه ، کمانچه و دیاره اند و همچنین از رقصندگان بزرگ شمال خراسانند. تنها هنرمندان در قدیم از پرداختن مالیات معاف بوده اند و تنها گروههایی که حق انتقاد داشته و مجازات نمی‌شده اند، عاشق‌ها و لوطی‌ها بوده اند. عاشق‌ها مجری توره هستند و توره به معنی تئاتر و نمایشنامه است. در توره از خان انتقاد می‌شده . توره ، نمایشهای طنزآلود و انتقادی بوده ، همراه با موسیقی . متن نمایش به شکل محاوره ای اجرا می‌شده. نوازندگان در کناری می‌نشستند و موسیقی نقش فضاسازی را در طول نمایش به عهده داشته است.
2 – بخشی‌ها نوازندگان دوتار ، آوازخوان و داستانسرا بوده اند. شهرهای بجنورد ، شیروان و قوچان ، مراکز عمده بخشی‌های شمال خراسان بوده است(شهرهای اصلی و مراکز قدرت در شمال خراسان قدیم) . روایات عامیانه در تعریف عنوان بخشی بر این باور است که بخشی کسی است که خداوند به او بخششی یا موهبتی عطا فرموده و او را فردی استثنایی کرده است. بر طبق همین روایات، بخشی باید بتواند بخواند ، بنوازد، شعر بگوید، داستان بسراید و ساز خویش را نیز بسازد. بدین ترتیب هر نوازنده دوتاری ، بخشی نیست و جدا از تسلط بر ساز، شخص باید از نظر دانش و شرایط درونی به مرحله ای برسد که عنوان بخشی را زیبنده خود گرداند. البته در این زمینه استثنا نیز بوده است. مثلا استاد رحیم خان بخشی، گرچه دارای صدایی نارسا بوده ، اما به خاطر تسلط زیاد در ساز و نیز دانش او ، باز از طرف مردم به عنوان بخشی معروف بوده است. رحیم خان بخشی در نقل داستانها به جای آواز از بیان محاوره ای استفاده می‌کرده است. بخشی‌ها معمولا در عروسیها و به طور کلی مجالس شاد می‌نواختند ودر مراسم سوگواری ، رسم بر اجرای موسیقی توسط بخشی‌ها نبوده است. در قدیم هر خان «بخشی » خاص خود را داشت.
3 – لوطی‌ها در حکم روابط عمومی یا پیام رسانان جامعه خود بوده اند. وسیله آنها یک دایره بوده است. آنها نیز مانند عاشق‌ها حق انتقاد داشتند. لوطی‌ها دائما در حال سفر بودند و ناقلان اخبار و وقایع که در دست آنان به شعر در می‌آمد، آهنگین می‌شد و در همه جا اجرا می‌شد. بسته به محتوای شعر ، لوطی‌ها یکی از قالبهای موسیقی کردی را انتخاب می‌کردند. لوطی‌ها نیز ممکن بود آهنگهای رقص را بخوانند یا بنوازند ، اما کارشان طبعا به زیبایی کار عاشق‌ها نبوده است. هم اکنون در شمال خراسان نسل لوطی‌ها منقرض شده است و تنها یاد آنها زنده مانده است.

منبع :http://sarkohi.blogsky.com/1389/10
نوشته شده توسط احمد سرکوهی
http://www.ichto.ir/Default.aspx?tabid=607

نشر دريافت https://daryaftpub.com/

اينستاگرام نشر دريافت https://www.instagram.com/daryaftpub/

اتاق دانش نشر دريافت http://otaghedanesh.ir/

كاشف داروي سرطان و مؤلف دو كتاب نشر دريافت http://fa.sistanin.com/

نشر دريافت، پشتيبانِ پارسی‌گويي و پارسی‌نويسي http://www.beparsi.com/

همكاران نشر دريافت در تأليف چند كتاب http://www.pharepub.com/ و http://www.bordpub.com/

هنرمندان حمايت شونده http://instagram.com/haamoonhashemi , https://telegram.me/haamoonhashemi , http://www.haamoonhashemi.ir/