همه ایران سرای من است: موسیقی خراسان شمالی (2 اثر)

.

.

اثر2: بحر طویل با دوتار و صدای حاج قربان سلیمانی

.

اثر1: نوایی نوایی، با آهنگ و صدای غلامعلی پورعطایی و شعر طبیب اصفهانی

.

موسیقی خراسان در حدود هفت مقام دارد. نوازندگان شمال خراسان به 5 دسته اصلی تقسیم می شوند:

دوتار اصلی ترین ساز در موسیقی محلی شمال خراسان است که روزگاری محل استقرار اقوام سکایی، پارتها و پیشینیان اشکانی بوده است .
در زمان ایران باستان، منطقه شمال خراسان به عنوان بخشی از حكومت مركزی ایران و زیر نظر سرزمین های ساتراپ نشینی پارت اداره می شد، و مردمی با اصالت سكاها كه به سكاهای خراسان در تاریخ مشهورند، در این منطقه زندگی می كردند.
پس از فروپاشی نخستین امپراتوری ایران توسط اسكندر مقدونی، این منطقه نیز از گزند هجوم در امان نماند و به دست ‘پریكلیتوس’ یكی از فرماندهان ارشد اسكندر اداره می شد كه این مهم تا زمان انقلاب ‘اشكیون’ ادامه داشت.
مردمان این منطقه، موجب نجات سرزمین ایران از زیر سیطره میراث داران اسكندر شدند، زیرا مورخان باستان بر این عقیده اند كه اشكانیان كه با نام سكاها خراسان در تاریخ مشهورند، از اقوام همین منطقه بودند و با انقلاب خود موجب انقراض سلسله سلوكیه در ایران شدند.
نگاه ویژه حكومت اشكانیان به هنر را می توان در سنگنبشته ها، متون و اشیای كشف شده به وضوح مشاهده كرد، زیرا اشكانیان بر این عقیده بودند كه فقط قدرت نظامی برای فتوحات كافی نیست و نفوذ فرهنگ، آیین و دیگر اقسام هنر می تواند در كنار قدرت نظامی موثر باشد.
قدمت اسكان این قوم از لحاظ گستره جغرافیایی در منطقه شمال خراسان بازمی گردد به دوران تمدن تركستان و خوارزم كه مناطق خراسان بزرگ، تركمنستان و بخشی از افغانستان و تاجیكستان را در بر می گیرد كه طی تاریخ باز هم بر اثر تاخت و تازها مورد هجوم اقوام دیگر قرار گرفت كه از این میان می توان به حمله لشگر مغول به این منطقه در سده هفتم قمری اشاره كرد.
همین وقایع تاریخی برای بوجود آمدن یك سرزمین چند فرهنگی كافی بود زیرا جنگ ها و تهاجمات در دوران باستان، مهمترین عوامل گسترش آداب و رسوم، فرهنگ و آیین به دیگر مناطق بود.
موسیقی بخشی‌های خراسان که مجموعه‌ای از شعر، ادبیات، عرفان و اخلاق را دربر می‌گیرد به کوشش هوشنگ جاوید و مجتبی قیطاقی در تاریخ یکم تیرماه ۱۳۹۰ به عنوان میراث فرهنگی معنوی یونسکو به ثبت رسید.
بخشی لقبی است که به برخی از نوازندگان دوتار در شمال خراسان و ترکمن‌صحرا داده می‌شود. بخشی‌ها نوازندگان دوتار، آوازخوان، داستان گو، سراینده و سازنده ساز -دوتار-هستند.
بخشی‌های خراسان که در مناطق شمالی این استان زندگی می‌کنند و شغل اصلی آنها کشاورزی است در زمره‌ی اصیل‌ترین دوتار نوازانی هستند که به طور شفاهی و سینه‌به‌سینه انواع داستانها، حماسه‌ها را برای مردم روایت می‌کنند.
اصلی‌ترین مراکز بخشی‌ها قوچان، بجنورد و شیروان است.
کارشناسان بر این باورند که مرگ یک نوازنده همچون زوال ساز و موسیقی اش است که اگر ثبت و اهتمام برای حفظ آن صورت نگیرد در بین نسل‌های آینده نیز هنر وی رواج پیدا نخواهد کرد.
هوشنگ جاوید پژوهشگر موسیقی نواحی معتقد است: هنر بخشی‌ها اکنون روبه زوال بوده و در معرض خطر جدی قرار دارد.
به این دلیل اینکه خوانندگان گاهی علاوه بر زبان کرمانجی به زبان ترکی آذربایجانی نیز تکلم می‌کردند کشور آذربایجان قصد ثبت موسیقی مقامی خراسان را داشت. که در پی دریافت نامه‌ای از یونسکو ایران مدارک مورد نیاز را آماده کرد و آن را به ثبت رساند.
موسیقی نواحی شمال خراسان با سابقه تاریخی طولانی و برخورداری از قابلیت‌های خاص موسیقایی، نقش بسزایی در تکامل موسیقی شهری و دستگاهی ایران بر جای گذاشته که بسیار قابل توجه‌است.
موسیقی نواحی شمال خراسان در کنار آداب و رسوم نگاه آیینی، بیشترین تاثیر خود را از اقلیم جغرافیایی این سرزمین گرفته‌است که این مهم موجب شده موسیقی این منطقه به دو بخش عمده کوهپایه و جلگه‌ای تقسیم شود.
هرکدام از این مناطق جغرافیایی، از نشانه‌های خاص موسیقایی تبعیت می‌کنند برای مثال الحان سرزمین‌های ‘کوهپایه'(هزار مسجد) از تاکیدهای آوازی ویژه‌ای نسبت به منطقه ‘جلگه‌ای’ برخوردار است و در مقابل موسیقی سرزمین‌های جلگه‌ای قوچان بیشتر متاثر از موسیقی سازی است.
چندفرهنگی بودن این منطقه از ویژگی‌های منحصر بفرد این سرزمین است که موجب شده موسیقی نواحی شمال خراسان از نشانه‌های ویژه این فرهنگ‌ها بهره‌مند شود که از این بین می‌توان به تاثیرات موسیقایی اقوام مهاجر ترک و کرد در موسیقی شمال خراسان اشاره کرد.
این تقابل فرهنگی موجب شد که خراسان شمالی با اینکه از نظر جغرافیایی منطقه کوچی است، ولی موسیقی این سرزمین از بخش اعظمی از دستاوردهای موسیقی کردها و ترک‌ها استفاده کند و از این بین می‌توان به مقام‌های موسیقی در شمال خراسان اشاره کرد که به زبان ترکی و کردی اجرا می‌شود.
بخش ‘آوازی’ موسیقی نواحی شمال خراسان بیشتر بر پایه‌ی وقایع تاریخی، آیینی و اساطیری استوار است که از این میان می‌توان به داستان‌های موجود در شاهنامه اشاره کرد که توسط آواز و همراهی ساز اجرا می‌شود.
موسیقی آوازی این سرزمین بیشتر با پرش‌های ملودیک همراه‌است که بر روی فواصل خاصی پافشاری می‌کند و توأم با برگشت‌های پی‌در‌پی موسیقایی است که از این مهم به عنوان ویژگی موسیقی آوازی نواحی خراسان شمالی یاد می‌شود.
قسمت دیگر موسیقی نواحی خراسان شمالی را بخش موسیقی ‘سازی’ تشکیل می‌دهد که در کنار کلام، نقش مهمی را در بیان فرهنگ و هنر این سرزمین ایفا می‌کند.
گویش مردمان این منطقه سبب شده موسیقی و الحان آوازی بر پایه‌ی کلام استوار باشد، زیرا نوع بیان کلام بر فراز و فرودهای ملودیک و شکست‌های ریتمیک در موسیقی ارائه شده، تأثیر مستقیم دارد.
در بیشتر انواع موسیقی نواحی، مضمون اشعار و کلام نوع فواصل موسیقایی را مشخص می‌کند و موسیقی آوازی نواحی شمال خراسان نیز از این مهم مستثنی نیست که می‌توان از این بین به مقام هرای اشاره کرد که از لحاظ مضمون فضایی حزن‌انگیز دارد و در فواصل آواز دشتی اجرا می‌شود.

ساز دوتار از مهمترین آلات موسیقی این منطقه است. بوجود آمدن این ساز در فرهنگ خراسان بزرگ، قدمت دیرینه ای دارد كه همانگونه كه در مكتوبات تاریخی موجود است به اواسط دوران حكومت صفویه بازمی گردد.
دوتار، ساز مضرابی زخمه ای است و بوسیله ضربات مستقیم انگشت نواخته می شود كه همچون بیشتر سازهای مضرابی فلات ایران از یك الگوی ساختاری پیروی می كند و باید به این موضوع اشاره كرد كه عمده ترین تفاوت میان این سازها، صدا دهی و لهجه آنها در تولید صدا است.
عمده ترین نغمات و رپرتوآر موسیقی مقامی شمال خراسان توسط دوتار اجرا می شود زیرا در بین سازهای این منطقه، بیشترین قابلیت اجرایی را دارا است و باید گفت این ساز مهمترین نقش را در شناساندن موسیقی این سرزمین به جهانیان ایفا كرده است و از این بین می توان به نوازنده برجسته دوتار شمال خراسان ‘حاج قربان سلیمانی’ اشاره كرد كه با اجرای بخشی از موسیقی این سرزمین در جشنواره های خارجی نام این موسیقی را در تاریخ هنر جهان ثبت كرد.
دیگر سازهای این منطقه سورنا، دهل، قشمه، كمانچه و دایره‌ است كه در كنار اجرای رپرتوآر موسیقی نواحی اجرای موسیقی، بخشی از آیین های اجتماعی را نیز بر عهده دارند كه از این بین می توان به اجرای دوئت (دونوازی) سورنا و دهل در رقص های آیینی این سرزمین اشاره كرد.

منابع: ایرنا، ویکی‌پدیا، تبیان

درباره‌ی پرونده‌های شنیداری این صفحه:

غلام‌علی پورعطایی (زاده ۱۳۲۶ – درگذشته ۱۲ مهر ۱۳۹۳) نوازنده دوتار و سرآوازهای عارفانه و عاشقانهٔ خراسان و پیشکسوت موسیقی نواحی خراسان بود.
غلامعلی عطایی متولد ۱۳۲۶ در منطقه محمودآباد تربت جام و بازنشسته آموزش و پرورش بود. او از جوانی به خوانندگی و نوازندگی علاقه داشت.
در اوان جوانی و در سال ۱۳۴۴ به سبب شهرت در نوازندگی و خوانندگی به تهران دعوت می‌گردد تا در تالار رودکی، مجامع هنری و سفارتخانه‌های اروپایی و رادیو و تلویزیون، همراه با گروه هنرهای آیینی، سنتی و حرکات موزون به سرپرستی هنرمند برجسته هنرهای آیینی «آقای محمدفاروق کیانی‌پور» و دیگر هنرآفرینان میراث کهنسال به اجرای برنامه بپردازد که بسیار مورد اقبال واقع می‌گردد. شهرت وی در این زمان تا بدانجا می‌رسید که ضمن سفر به سراسر ایران، برای اجرای برنامه در کشورهای گوناگون از وی دعوت به عمل می‌آید.
غلامعلی عطایی در گفتگویی درباره دوتار گفته بود:
“دوتار ساز دل است. هیچ‌کس از عبارت دوتارنوازی استفاده نمی‌کند و همه می‌گویند؛ دوتارزنی. دوتار را می‌زنند، ولی بقیه سازها را می‌نوازند. دوتار یک جور فریاد است اما این زدن به معنای خشونت نیست. بیشتر جوشش و عصیان روح است. روال دوتارزدن اینگونه است که از یک دعوا شروع می‌شود و به آشتی ختم می‌شود.”
او در ماه‌های آخر عمرش مبتلا به عفونت ریه و دردهای شدید کمر و گردن شده بود و سرانجام روز شنبه ۱۲ مهر ۱۳۹۳، در ۶۷ سالگی درگذشت.
وی همچنین در بیش از ۱۸ فیلم و سریال به کارگردانی افرادی چون واروژ کریم مسیحی، بهرام بیضایی ایفا نقش نموده‌است.
شرکت در مراسم شاهنامه خوانی با دوتار چون جنگ هفت لشکر، داستان سیاوش، داستان بیژن و منیژه، جنگ کُک کوه زاد (قلعه‌ای در تربت جام به نام قلعه گگ) از دیگر فعالیت‌های وی است.
عطایی برای خواندن «نوایی نوایی» و دیگر عاشقانه‌های خراسانی شهرت و محبوبیتی فراوان یافت.

.

حاج قربان سلیمانی (۱۲۹۹ – ۳۰ دی ۱۳۸۶)، بخشی و نوازنده دوتار و خواننده موسیقی محلی شمال خراسان بود.
حاج قربان در منطقه سرولایت قوچان به دنیا آمد. او زیر نظر پدرش کربلایی رمضان، که خود از دوتارنوازان مشهور شمال خراسان بود، نواختن دوتار را آموخت و بعد از مرگ پدرش از بخشی‌های شمال خراسان همچون خان‌محمد، عِوَض (عیوض) و غلامحسین تعلیم گرفت.
حاج قربان در کودکی به همراه پدر روستای خود را به دلیل شغل پدر که آرایشگر (سلمان) بود به قصد شهر ترک کرد و در روستای علی‌آباد ساکن گردید؛ و به همین دلیل است که نام خانوادگی ایشان به دلیل شغل پدر سلیمانی نام گرفت.
حاج‌قربان به سه زبان ترکی، کردی و فارسی آواز می‌خواند.
وی در سال ۱۳۴۵ به دلیل توصیهٔ یکی از متشرعین، دست از موسیقی کشید؛ ولی در سال ۱۳۶۲، دوباره نواختن را آغاز کرد.
حاج قربان در کنسرت‌هایی در ایران و خارج از ایران شرکت کرد و یک آلبوم از آثار او منتشر شد. وی همچنین به کشورهای بسیاری مانند پرو، هلند، تونس، ترکیه، بلژیک، انگلستان، سوئیس، کلمبیا، اکوادور، پاناما، فرانسه و چند شهر آمریکا نیز سفر کرد.
از جمله افتخارات وی می‌توان به کسب مقام اول جشنوارهٔ موسیقی لیون فرانسه و همچنین احراز مقام ستارهٔ جشنواره اوینیون فرانسه اشاره کرد.[۵] وی ده‌ها اجرای دوتارنوازی در کنسرت‌های موسیقی کشورهای اروپایی، آسیایی و آمریکا داشت.
حاج قربان در داخل کشور هم مقام‌های برتر جشنوارهٔ موسیقی فجر ایران بین سال‌های ۶۹ تا ۷۱ را به دست آورد و دوازده دورهٔ متوالی داور ثابت جشنواره‌های موسیقی مقامی کشور بود.همچنین وی نشان درجهٔ دو فرهنگ و هنر را نیز از محمد خاتمی رئیس جمهور وقت، دریافت کرد.
او در آلبوم شب، سکوت، کویر با محمدرضا شجریان همکاری کرد.
حاج قربان در سال ۱۳۸۵، دوتار خود را به پسرش علیرضا سلیمانی هدیه داده با موسیقی وداع گفت. وی یک سال بعد درگذشت و در قوچان به خاک سپرده شد.