زبان و ادبيات فارسی : خشت اول

دانلود فایل pdf  این صفحه:

خشت اوّل زبان و ادبیات فارسی (مشاوره‌ی ابتدای سال)

در سال 1381 براي درس ادبيات اتفاق مهمي افتاد كه همه بايد از آن باخبر باشند. راستش چندين و چند سال بود كه اين درس دچار يك‌نواختي شده‌بود. خُب، براي خود ما هم سخت است كه چند سال آزگار با يك شكل و قيافه در برابر ديدگان ظاهر شويم،
چه رسد به ادبيات كه اهل شعر و هنر و لطافت طبع است و يك‌نواختي و قالب‌زدگي به‌هيچ‌وجه به مذاقش خوش نمي‌آيد!

اصلاً هنر آمده كه انسان را از بند تكرار و زندگي را از يكنواختي نجات دهد؛ حالا ببينيد ادبيات كه از مهم‌ترين شاخه‌هاي هنر است، چه حال و روزگاري داشت وقتي مي‌ديد كه خودش دچار تكرار و يكنواختي شده‌است! هر سال قيافه‌اش را در آينه نگاه مي‌كرد، مي‌ديد با سال قبل هيچ تفاوتي نكرده، حتي پيرتر هم نمي‌شد! جالب اين است كه گويا هيچ‌كسي با اين سر و وضع تكراري او مشكلي نداشت. به‌همين‌شكل قبولش داشتند. بعضي‌ها سرش قسم مي‌خوردند، صددرصد قبولش داشتند و يك درصد هم حاضر نبودند كوتاه بيايند! اما خودش از آن وضع خسته‌شده‌بود و زد و سال 81 سر و شكلش را كاملاً عوض كرد. بعضي‌ها ديدنش اما نشناختندش. بعضي ديگر شناختندش اما از ترس في‌المجلس غش‌كردند (منظورم سر جلسه‌ي كنكور است). بعضي‌ها هم بعد از جلسه‌ي كنكور و بيرون آمدن سؤال‌ها غش‌كردند. (اگر گفتيد، منظورم چه كساني هستند؟!) به‌هرحال، از قديم گفته‌اند كه ترك عادت موجب …! ؛ اما شما كه هنوز به چيزي عادت نكرده‌ايد. به شما كه هنوز نگفته‌اند ادبيات و نكته‌هاي طلايي و نقره‌اي و … كنكور همين‌ها است كه ما مي‌گوييم ولاغير؛ كه هيچ نكته‌اي ناگفته نمانده‌است در آن‌چه ما گفته‌ايم يا نوشته‌ايم يا … .

پس بياييد با شكل جديد سؤالات ادبيات آزمون سراسري از سال 81 به بعد، همين‌حالا آشنا شويد و واقعيت را از همين حالا آشكارا ببينيد تا سر جلسه‌ي كنكور غافل‌گير نشويد و به سؤالات خيره نمانيد و … .

آمارها نشان مي‌دهند كه پرسش‌هاي ادبيات آزمون سراسري از سخت‌ترين پرسش‌هاي اين آزمون به‌حساب مي‌آيند. تاجايي‌كه به خاطر دارم، در آزمون سال 1381 هيچ‌كسي نتوانست به درصد 100 دست پيدا كند. در سال 82 هم تنها 3 يا 4 نفر در كل پنج گروه آزمايشي توانستند به هر 25 سؤال ادبيات درست جواب دهند و ميانگين درصد ادبيات 1000 نفر اول كشور با ميانگين درصد درس فيزيك تفاوت خاصي داشت. گويا در سال 88 حتي يك نفر هم نتوانسته‌است در ادبيات به نمره‌ي 100% دست پيدا كند درحالي‌كه در همين سال 21 نفر از داوطلبان رشته‌ي رياضي و تجربي به 100% سؤالات فيزيك پاسخ گفتند. در سال‌هاي 92 و 93 بر روي هم 6 نفر توانستند به 100% تست‌هاي رياضي كنكور پاسخ دهند و 7 نفر به 100% تست‌هاي ادبيات كنكور سراسري! در سال 94 ميانگين درصد ادبيات پذيرفته‌شدگان در مراكز عالي تحصيلي، حدود 35% بوده است و ميانگين درصد ادبيات رتبه‌هاي زير 1000 در رشته‌هاي انساني، تجربي و رياضي 67% . جالب اين‌جاست كه همين ميانگين در درس شيمي تجربي 68% است و در فيزيك رشته‌ي رياضي 74% . پايين‌ترين ميانگين درصد در ميان رتبه‌هاي زير 1000 رشته‌ي زبان نيز مربوط به درس ادبيات بوده است.پس با يك نگاه كلي به آمارها به اين نتيجه‌ي باورنكردني مي‌رسيم كه در ترازهاي بالا و دست‌كم براي دانش‌آموزان درس‌خوان و موفق، پرسش‌هاي زبان و ادبيات فارسي به سختي پرسش‌هاي درس‌هاي اختصاصي هستند و گاهي هم از آن‌ نيز سخت‌تر!

اما چرا؟ آيا واقعاً مفاهيم درس ادبيات، پيچيده‌تر و دشوارتر از درسي مانند فيزيك يا زيست‌شناسي است؟

پاسخ من به اين سؤال منفي است. مشكل در نحوه‌ي تدريس در كلاس‌هاي درس و سبك رايج امتحانات ادبيات در مدارس است. بگذاريد اين مطلب را با يك مثال روشن كنم: فرض كنيد سرجلسه‌ي امتحان رياضي، برگه‌ي سؤال‌ها را به‌دست شما بدهند و شما ببينيد كه همه‌ي سؤال‌ها از مثال‌هاي كتاب درسي و تمرين‌هاي آخر درس‌ها طرح‌شده‌است. خُب چه احساسي به شما دست مي‌دهد؟

مطمئناً اگر براي آن امتحان وقت و انرژي صرف‌كرده‌باشيد و بر مباحث آن تسلط (حتي تسلط نسبي هم) پيداكرده‌باشيد، از ديدن چنين سؤال‌هايي خوشحال نمي‌شويد؛ چون با چنين سؤالاتي بين شما و دانش‌آموزي كه هيچ درك درستي از اين مطالب ندارد و فقط جواب تمرين‌ها و مثال‌ها را حفظ كرده‌است، تمايزي به‌وجود نخواهد‌آمد. به‌همين‌دليل است كه هميشه در درس‌هاي فيزيك، رياضي، شيمي و … عمده‌ي سؤال‌ها دقيقاً همان تمرين‌ها و مثال‌هاي كتاب درسي نيستند و از همين‌جاست كه هر دانش‌آموزي مي‌داند بايد رياضي و فيزيك و … را بفهمد و با حفظ‌كردن متن كتاب يا جواب تمرين‌ها، راه به جايي نخواهدبرد. خُب، ماجراي سؤال‌هاي ادبيات آزمون سراسري هم از اين قرار است. طراحان آزمون سراسري انتظار دارند كه شما با خواندن اين‌همه شعر و متن ادبي در كتاب‌هاي درسي در اين سال‌ها، مهارت خواندن و معناكردن بيت‌ها و عبارت‌هاي ادبي را پيداكرده‌باشيد؛ درحالي‌كه در كلاس‌هاي درس و امتحانات مدرسه‌اي و استاني و كشوري و … حد انتظار بسيار پايين‌تر از اين‌ها است و اين موضوع باعث شده‌است اغلب دانش‌آموزان به ادبيات به چشم يك درس حفظي نگاه كنند؛ درسي كه با ازبركردن معناي بيت‌ها و نكته‌هايي كه زير بيت‌ها و عبارت‌ها سر كلاس نوشته‌اند (يا خواندن كتاب‌هايي كه همين شيوه‌ي نادرست را درپيش مي‌گيرند و خط‌به‌خط كتاب را زير ذره‌بين مي‌گذارند و جراحي مي‌كنند و بخيه مي‌زنند و … !) مي‌توانند به نمره‌ي خيلي خوبي دست پيدا كنند كه متأسفانه اين‌چنين هم هست؛ اما تا كي؟ بله، تا سر جلسه‌ي كنكور كه يك‌باره ماجرا عوض مي‌شود.

بچه‌ها، خوب دقت كنيد! در آزمون سراسري 1389، 1390 و 1391 در متن و گزينه‌هاي 25 سؤال ادبيات، بين 40 تا 50 بيت خارج از كتاب مطرح‌شده‌بود و در سال 92، 93 ،94 اين تعداد به بيش از 50 بيت رسيد! در سال 95 نيز بين 50 تا 55 بيت و عبارت خارج از كتاب‌هاي درسي در ميان 25 تست زبان و ادبيات فارسي به كار گرفته شده است.  مطمئناً خواندن، معناكردن و تحليل‌كردن اين تعداد بيتِ خارج از كتاب، در توان دانش‌آموزاني كه به ادبيات به‌چشم يك درس حفظي نگاه مي‌كنند و نكات خط‌به‌خط كتاب‌هاي درسي‌شان را چندين و چندبار دوره مي‌كنند، نيست. درواقع اگر از سه سؤال تاريخ ادبيات و دو يا سه سؤال مربوط به معناي واژه‌ها كه معمولاً جنبه‌ي كاملاً حفظي دارند، بگذريم، 19 سؤال ديگر درس زبان و ادبيات فارسي (2 يا 3 سؤال املا + 5 يا 6 سؤال زبان فارسي + 3 سؤال آرايه + 8 يا 9 سؤال تناسب مفهومي) كاملاً مفهومي و تحليلي هستند و پاسخ‌دادن به آن‌ها نياز به برنامه‌ريزي درست و بهره‌بردن از منابع مطمئن و كارآمد دارد، وگرنه درصد ادبيات شما هم نزديك مي‌شود به ميانگين درصد ادبيات قبول‌شدگان سال‌هاي گذشته در درس ادبيات، يعني حدود 35 % !

لطفاً براي دوري از اين سرنوشت و بهره‌گرفتن از درس ادبيات به‌عنوان يك نقطه‌ي قوت، سفارش‌هاي زير را بپذيريد و به‌كارگيرد:

1-    خواندن ادبيات را از تابستان شروع كنيد.

2-     از حالا تا تعطيلات عيد، به‌طور ميانگين و با توجه به وضعيتتان 6 تا 9 ساعت در هفته براي درس ادبيات وقت بگذاريد. دقت‌كنيد كه شما بايد ضعفِ نوع تدريس و سبك امتحانات دوران دبيرستانتان را امسال جبران كنيد و اين‌كار مطمئناً با هفته‌اي دو سه ساعت مطالعه‌ي ادبيات ممكن نخواهدبود.

3-     اولين كاري كه بايد بكنيد، به‌دست‌آوردن مهارت در خواندن بيت‌هاست كه با مطالعه‌ي فصل اول كتاب «تناسب مفهومي و قرابت معنايي نشر دريافت» به‌طور قابل‌قبولي به اين مهارت دست پيدا خواهيدكرد. يادتان باشد كه تا نتوانيد بيت‌هاي خارج از كتاب را بخوانيد، مطمئناً نمي‌توانيد آن‌ها را معنا كنيد يا با بيت‌هاي ديگر مقايسه كنيد و يا آرايه‌هاي ادبي و نكات دستوري آن‌ها را تشخيص دهيد. تابستان بهترين وقت براي مطالعه‌ي فصل اول اين كتاب است. (فصل اول كتاب تناسب مفهومي تنها منبعي است كه در آن شيوه‌ي خواندن بيت‌ها آموزش داده‌شده‌است.) بعد از خواندن اين فصل، كار شما خيلي ساده‌تر مي‌شود و با رواني بيش‌تري پيش مي‌رود. حالا بايد برويد سراغ مفاهيم عاشقانه، عارفانه و تعليميِ رايج در ادبيات فارسي. (خيلي از دانش‌آموزان سال‌هاي گذشته‌ي من، اواسط سال، آن‌قدر ترسشان از خواندن و معناكردن شعر ريخته بود كه آرام‌آرام در خود احساس شاعري هم مي‌كردند و مي‌خواستند به بيت‌هاي اين كتاب، ابياتي نيز اضافه كنند كه البته به‌دليل پرهيز از افزايش حجم كتاب اين امر ممكن نشد!)

4-     مطالعه‌ي زبان فارسي را هم از تابستان شروع كنيد. خواندن متن اغلب درس‌هاي كتاب زبان فارسي 3، كمك چنداني در پاسخ‌گفتن به تست‌ها نمي‌كند. به‌همين‌دليل مطالب كتاب «زبان فارسيِ نشر دريافت» مطابق با درس‌هاي كتاب زبان فارسي 3 نوشته‌شده‌است تا شما به‌جاي كتاب درسي، اين كتاب را بخوانيد و هرجاكه لازم باشد، به شما توصيه كرده‌ام كه به متن كتاب درسي مراجعه كنيد و مطلب خاصي را از كتاب درسي نيز بخوانيد.[1] شما بايد تا پايان ترم اول، دست‌كم تا درس   «گروه فعلي» را خوانده و دوره كرده‌باشيد.

5-     براي خواندن املا و لغت هنوز خيلي فرصت داريد؛ اگر نتيجه‌ي آزمون‌هاي آزمايشي از همان ابتدا برايتان خيلي مهم است، بهتر است خواندنِ بخشِ املاي كتاب «املا و لغت در آزمون سراسري، نشر دريافت» را از مهرماه در برنامه‌ي كارتان قراردهيد وگرنه بعد از عيد هم براي خواندن اين كتاب دير نيست.

6-     وقتِ دوره‌ي تاريخ ادبيات تابستان نيست. بايد از ترم دوم اين‌كار را شروع كنيد. روش خواندن تاريخ ادبيات و نكته‌هاي پنهان و دشوار آن را در كتاب همايش ادبيات (جلد دوم) مطالعه كنيد. فعلاً فقط تاريخ ادبيات پيش‌دانشگاهي 1 را بخوانيد و سعي كنيد بر آن مسلط شويد. در ضمن اگر براي به‌خاطر سپردن تاريخ ادبيات كتاب‌ها سال دوم و سال سوم وقت گذاشته‌ايد، هرگز منبع مطالعه‌ي تاريخ ادبيات خودتان را تغيير ندهيد زيرا چشم شما به صفحات كتاب درسي عادت كرده است و نكته‌هاي تاريخ ادبيات در حافظه‌ي بينايي شما حك شده‌است. با تغيير منبع تاريخ ادبيات حافظه‌ي تصويري ارزشمند خود را پاك نكنيد! علت اين‌كه ما در نشر دريافت كتاب تاريخ ادبيات نداريم همين است كه نمي‌خواهيم حافظه‌ي تصويري شما را كه براي شكل‌گرفتنش ساعت‌ها در طول اين دو سال وقت صرف كرده‌ايد، يك‌باره پاك كنيم و ضربه‌ي بزرگي به روند آموزشي شما در سال سرنوشت‌ساز كنكور بزنيم. پس از دوره‌ي تاريخ ادبيات سال دوم و سوم از روي كتاب‌هاي درسي خودتان و فرهنگ اعلام پايان اين كتاب‌ها، تعدادي نكته‌ي خاص و پنهان باقي مي‌ماند كه به آن‌ها در بخش دوم كتاب همايش ادبيات به طور كامل و دقيق اشاره كرده‌ام. همان نكته‌هايي كه معمولاً خوانندگان كتاب‌هاي بازاري را سر جلسه‌ي كنكور غافلگير مي‌كند!

7-     دوره‌ي متن كتاب‌هاي ادبيات سال دوم و سوم، فعلاً كار بيهوده‌اي است. در آزمون سراسري سال 1389 فقط 2 سؤال معنا و مفهوم را مي‌توان در بين 125 سؤال ادبيات پنج گروه آزمايشي (كم‌تر از 1% سؤالات) پيدا كرد كه مستقيماً از متن دو كتاب سال دوم و سوم طرح‌شده‌بود! در آزمون سراسري سال 1390 و 1391 هم اين ماجرا تكرار شد و در سال 1392 فقط يك سؤال از بين 125 سؤال مستقيماً به معناي متن درس‌ها مربوط مي‌شد! در سال 1394 و 1395 چند سؤال از اين دست بود كه باز هم قابل‌توجه نيست.

شما بايد مفاهيم مطرح‌شده در اين كتاب‌ها را بدانيد و بتوانيد آن مفاهيم را در بيت‌هاي خارج از كتاب تشخيص دهيد؛ بنابراين هرچه‌قدر وقت براي دوره‌كردن متن اين دو كتاب درنظرگرفته‌بوديد، به خواندن كتاب «تناسب مفهومي» اختصاص دهيد. در آن‌جا حدوداً با تمام بيت‌ها و حكايت‌هاي مهم اين دو كتاب (و هم‌چنين ادبيات پيش‌دانشگاهي) روبه‌رو خواهيدشد و مفاهيم آن‌ها را به‌همراه بيت‌هاي خارج از كتاب ، بررسي خواهيدكرد.

8-     خواندن متن كتاب ادبيات پيش‌دانشگاهي براي داوطلبان كنكور مفيد است و براي دانش‌آموزان پيش‌دانشگاهي لازم. با مطالعه‌ي كتاب بيست ادبيات فارسي كه به قلم من و هم‌كار توانايم جناب آقاي بداغي تأليف شده است، بسياري از دانش‌آموزان در امتحانات پايان ترم و كشوري (ترم دوم) در اين دو سال به نمره‌ي بيست دست پيدا كرده‌اند.

9-     براي مبحث آرايه‌هاي ادبي ابتدا درس‌نامه‌ي آرايه‌هاي ادبي را از سايت نشردريافت (فروشگاه يا مطالب تكميلي) بارگيري نماييد و بخوانيد و سپس سراغ فصل نخست از جلد نخست كتاب همايش ادبيات برويد و با نكته‌ها و روش‌هاي كنكوري آرايه‌هاي ادبي آشنا شويد و به تسلط برسيد. براي تست بيشتر مي‌توانيد از كتاب آرايه‌هاي ادبي انتشارات خوب خيلي‌سبز بهره ببريد. براي تست بيشتر در زمينه‌ي تناسب مفهومي(قرابت) نيز كتاب موضوعي انتشارات خيلي‌سبز را معرفي مي‌نماييم.

10-  براي برنامه‌ريزي دقيق‌تر، در قسمت تست‌هاي دوره‌اي، برنامه‌ي ماهانه‌اي را ارائه كرده‌ام كه حدوداً هماهنگ با برنامه‌ي تدريسم در كلاس‌هاي درس است. حتماً بعد از خواندن اين مطالب به تست‌هاي دوره‌اي مراجعه كنيد.

11-  پس از خواندن و دوره كردن كتاب‌هاي تناسب مفهومي و زبان فارسي، در دوران جمع‌بندي كتاب‌هاي همايش زبان و ادبيات فارسي بسيار كمك‌كننده هستند. براي تمرين بيشتر در زمينه‌ي زبان فارسي كتاب اتاق تمرين زبان فارسي در بردارنده‌ي تازه‌ترين ايده‌هاي من و هم‌كار بزرگوارم جناب آقاي بداغي است و مجموعه‌اي است بي‌نظير از تست‌هاي نو و ابتكاري و هم‌سنگ تست‌هاي كنكور سراسري براي تسلط كامل بر مبحث زبان فارسي!

خب، فكر نمي‌كنم ديگر جايي براي اشتباه شما باقي‌مانده‌باشد. فقط مي‌ماند تلاش و پشت‌كار و تحمل‌تان كه اگر اين‌ها را نداشتيد الان اين‌جا نبوديد! منظورم پايان اين نوشته‌است، چون من خيلي حرف زدم و فقط آدم‌هاي باتحملي مثل شما مي‌توانستند تا اين خط آخر پيش‌بيايند.

 پايدار و پيروز باشيد

هامون سبطي

             نشر دريافت:در ادامه به شما سفارش‌مي‌كنيم حتماً در بخش پرسش و پاسخ در همين صفحه‌ي مشاوره، پاسخ‌هاي دكتر سبطي به پرسش‌هاي متداول دانش‌آموزان سال‌هاي گذشته، مطالعه شود. ما در اين‌جا يك نمونه از اين پرسش و پاسخ‌ها را مي‌آوريم. براي خواندن همه‌ي آن‌ها به لينك زير مراجعه نماييد:

مشاوره‌ي زبان و ادبيات فارسي

سؤال دانش‌آموز: با سلام و خسته‌نباشيد خدمت دكتر سبطي. شما سفارش‌مي‌كنيد كه ادبيات را مبحثي بخوانيم. خيلي از رتبه‌هاي برتر هم همين را سفارش‌مي‌كنند، اما براي كنكورهاي آزمايشي كه نمي‌شود مبحثي خواند. با اين تناقض چه‌كار كنيم؟ لطفاً راهنمايي كنيد.

پاسخ استاد: درود بر شما. اين مشكل اغلب دانش‌آموزان كشور است. متأسفانه بودجه‌بندي همه‌ي كنكورهاي آزمايشي كتاب‌محور است نه مبحث‌محور و اين مانع مطالعه‌ي كارآمد ادبيات در طول سال كنكور براي شما عزيزان مي‌شود. البته با شركت در يكي دو كنكور آزمايشي متوجه مي‌شويد كه نوع طرح سؤالات اين كنكورها مبحث‌محور است و فقط در برنامه‌هاي ارائه‌شده به‌ظاهر صفحاتي از كتاب درسي به‌عنوان منبع آزمون معرفي‌مي‌شوند. درواقع شما بايد در اين صفحات فقط براي اين موارد وقت بگذاريد:

1- واژه‌هاي ستاره‌دار و واژه‌هاي داخل متن (از كتاب املا و لغت استفاده كنيد.)

2- تاريخ ادبيات مقدمه‌ي درس‌ها و درآمد فصل‌ها (از جلد دوم كتاب همايش ادبيات استفاده كنيد.)

3- مفهوم كلي هر درس و بياموزيم‌ها و توضيحات پايان هر درس. (از كتاب بيست استفاده كنيد.)

اين مباحث بيش از يك تا دو ساعت وقت‌نمي‌گيرد و شما مابقي وقت‌تان را صرف مطالعه‌ي مبحثي ادبيات نماييد.